นโยบายการเงินคือนโยบายที่ธนาคารกลางของประเทศหนึ่ง ๆ กำหนดขึ้นเพื่อรักษาเสถียรภาพด้านราคา รักษาเสถียรภาพของระบบการเงิน และส่งเสริมเศรษฐกิจให้เติบโตอย่างยั่งยืน โดยธนาคารกลางของประเทศส่วนใหญ่จะใช้อัตราดอกเบี้ยนโบยบายเป็นเครื่องมือทางการเงินหลักที่ใช้ในการดำเนินนโยบายการเงิน แต่ในบางประเทศอาจมีการใช้เครื่องมือทางการเงินอื่น ๆ อย่างอัตราแลกเปลี่ยนและการซื้อ/ขายพันธบัตรและตราสารหนี้ ในการกำหนดปริมาณเงินในระบบเศรษฐกิจ

สำหรับธนาคารแห่งประเทศไทย (ธปท.) จะใช้อัตราดอกเบี้ยนโยบายเป็นเครื่องมือหลักในการดำเนินนโยบายการเงิน

หลายคนอาจสับสนระหว่างนโยบายการเงินกับนโยบายการคลังว่าแตกต่างกันอย่างไร ถึงแม้ว่านโยบายการเงินและนโยบายการคลังจะเป็นนโยบายที่ส่งผลต่อเศรษฐกิจเหมือนกัน แต่ก็มีความแตกต่างกัน ดังนี้

นโยบายการเงินจะเป็นนโยบายที่เกี่ยวข้องกับการปรับลดเพิ่มปริมาณเงินในระบบเศรษฐกิจเป็นหลักเพื่อรักษาระดับอัตราเงินเฟ้อไม่ให้สูงหรือต่ำจนเกินไป ซึ่งจะช่วยให้เศรษฐกิจเติบโตอย่างยั่งยืน นโยบายการเงินมีธนาคารกลางเป็นผู้ออกนโยบาย โดยใช้เครื่องมือทางการเงินต่าง ๆ ในการดำเนินการตามนโยบาย

ส่วนนโยบายการคลังเป็นนโยบายการใช้งบประมาณของรัฐเพื่อให้บรรลุเป้าหมายทางเศรษฐกิจ เช่น กระตุ้นการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจหรือรักษาเสถียรภาพทางเศรษฐกิจภายในประเทศ นโยบายการคลังมีรัฐบาลเป็นผู้ออกนโยบาย ซึ่งส่วนใหญ่จะเกี่ยวข้องกับการหารายได้และรายจ่ายของรัฐบาล เช่น การเก็บภาษีประเภทต่าง ๆ การจัดสรรงบประมาณ

จึงเห็นได้ว่านโยบายการเงินและนโยบายการคลังมีความแตกต่างกันและไม่ได้ออกโดยหน่วยงานเดียวกันอย่างที่มักจะเข้าใจผิด

นโยบายการเงินสามารถแบ่งออกเป็น 2 รูปแบบคือนโยบายการเงินแบบผ่อนคลายและนโยบายการเงินแบบเข้มงวด ซึ่งนโยบายทั้ง 2 รูปแบบจะช่วยรักษาระดับอัตราเงินเฟ้อให้อยู่ในเกณฑ์ที่กำหนด โดยมีกลไกดังนี้

นโยบายการเงินแบบผ่อนคลาย

นโยบายการเงินแบบผ่อนคลายหรือนโยบายการเงินแบบผ่อนปรนคือนโยบายการเงินที่ธนาคารกลางใช้เมื่อต้องการให้ระบบเศรษฐกิจขยายตัวในกรณีที่เศรษฐกิจซบเซา เช่น เมื่อได้รับผลกระทบจากการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 หรือเมื่อเกิดวิกฤตเศรษฐกิจอย่างวิกฤตแฮมเบอร์เกอร์

เครื่องมือทางการเงินหลักที่ธนาคารส่วนใหญ่ใช้ในการดำเนินนโยบายการเงินแบบผ่อนคลายคือการลดอัตราดอกเบี้ยนโยบาย ซึ่งจะทำให้อัตราดอกเบี้ยเงินกู้และเงินฝากปรับตัวลง ผู้คนสนใจกู้ยืมเงินมาใช้จ่าย/ลงทุนกันมากขึ้น รวมถึงฝากเงินไว้กับธนาคารน้อยลง ทำให้เกิดเงินหวุนเวียนในระบบมากขึ้นและเศรษฐกิจขยายตัว ตัวอย่างของการลดอัตราดอกเบี้ยนโยบายในประเทศไทยคือเมื่อธนาคารแห่งประเทศไทยได้ลดอัตราดอกเบี้ยลงต่ำสุดถึง 0.5% ในปี 2564 เพื่อลดผลกระทบของการแพร่ระบาดของโรคโควิด-19

ถึงแม้ว่าอัตราดอกเบี้ยนโยบายจะเป็นเครื่องมือหลักในการดำเนินนโยบายการเงิน แต่ในบางประเทศก็มีการใช้เครื่องมืออื่น ๆ เพิ่มเติมเมื่อการลดอัตราดอกเบี้ยนโยบายเพียงอย่างเดียวไม่ได้ผล เช่น มาตรการ Quantitative Easing (QE) ในประเทศสหรัฐอเมริกา ซึ่งเป็นการกว้านซื้อตราสารทางการเงินระยะกลาง - ยาว เช่น พันธบัตรรัฐบาล ตราสารหนี้เอกชน เพื่อทำให้ตราสารเหล่านั้นมีราคาสูงขึ้น และมีอัตราดอกเบี้ยในตลาดพันธบัตรต่ำลง รวมถึงตราสารเหล่านั้นก็จะเปลี่ยนสภาพเป็นเงินสดให้ธนาคารเอกชนเตรียมปล่อยสินเชื่อให้นักธุรกิจได้ทันที จึงเป็นการกระตุ้นเศรษฐกิจได้อีกทางหนึ่ง

นโยบายการเงินแบบเข้มงวด

ส่วนนโยบายการเงินแบบเข้มงวดคือนโยบายการเงินที่ธนาคารกลางใช้เพื่อชะลอการเติบโตของระบบเศรษฐกิจเมื่อเศรษฐกิจมีความร้อนแรงจนทำให้เงินเฟ้ออยู่ในระดับสูง ซึ่งจะส่งผลเสียต่อระบบเศรษฐกิจในระยะยาว โดยธนาคารกลางจะดำเนินนโยบายการเงินแบบเข้มงวดในทิศทางตรงกันข้ามกับนโยบายการเงินแบบผ่อนคลาย

ยกตัวอย่างเช่น แทนที่จะลดอัตราดอกเบี้ยนโยบาย ธนาคารกลางก็จะเพิ่มอัตราดอกเบี้ยนโยบายเพื่อกระตุ้นให้คนฝากเงินไว้กับธนาคารมากขึ้น มีการจับจ่ายใช้สอยน้อยลง และเมื่อดอกเบี้ยในการกู้ยืมเงินสูงขึ้น ก็จะทำให้ธุรกิจต่าง ๆ ชะลอการกู้เงินเพื่อลงทุนเพิ่มเช่นกัน ซึ่งจะช่วยลดปริมาณเงินที่หมุนเวียนในระบบเศรษฐกิจ แก้ปัญหาเงินเฟ้อสูงเกินไป เช่น ในเดือนมกราคมที่ผ่านมา คณะกรรมการนโยบายการเงิน (กนง.) ได้มีมติขึ้นอัตราดอกเบี้ยนยบายจาก 1.25% ต่อปีเป็น 1.50% ต่อปี เนื่องจากอัตราเงินเฟ้อพื้นฐานยังทรงตัวในระดับสูง

ส่วนมาตรการที่ตรงข้ามกับมาตรการ Quantitative Easing (QE) คือมาตรการ Quantitative Tightening (QT) ซึ่งเป็นการขายตราสารทางการเงินที่เคยซื้อไว้คืนให้ตลาดการเงินหรือปล่อยพันธบัตรรัฐบาลที่ซื้อจากธนาคารพาณิชย์หมดอายุ ซึ่งในทางทฤษฎีแล้วจะส่งผลให้ราคาตราสารปรับตัวลงและส่งผลให้อัตราดอกเบี้ยปรับตัวเพิ่มขึ้นในที่สุด